روانشناسی تمرکز در شطرنج
در روانشناسی ورزش تمرکز به معنی توانایی توجه کردن به موارد خاص مربوطه در محیط و حفظ این توجه در تمام مدت مسابقه است. توجه کردن به موارد مربوطه معنی دیگری نیز دارد و آن دوری کردن از موارد غیر مرتبطی است که باعث اخلال در تصویر نبرد ورزشی می شوند.
حفظ و نگهداشتن توجه به معنی هشیاری و گوش بزنگی یکنواخت در طول مدت مسابقه و جلوگیری از افت کیفیت آن است که البته این کار در مقام حرف آسان ودر عمل مشکل است چرا که معمولا توجه به شکل طبیعی تمایل به کم و زیاد شدن دارد . بابی فیشر قهرمان اسبق شطرنج جهان می گوید" شطرنج به تمرکز کامل احتیاج دارد. در حین بازی سعی میکنم از تمام ذهنم برای تمرکز استفاده کنم ولی اکثر بازیکنان فقط از قسمتی از ذهنشان در جریان بازی استفاده می کنند و بقیه ذهنشان جایی دیگر در حال گردش است
ویلیام جیمز روانشناس مشهور آمریکایی در اواخر قرن 19 اشاره کرد که هر کار ساده یا پیچیده نیازمند تمرکز است. برای موفقیت در کارهای روزانه خودمان باید از جزئیات زیادی چشم پوشی کنیم به سرو صدای محیط اعتناء نکنیم و خودمان را به مقدار محدودی از اطلاعات اختصاص دهیم. در مورد شطرنج نیز معمولاً روی موارد جداگانه تمرکز می کنیم مثل واریانتی معین یا حرکت یک سوار و یا منطقه ای خاص روی صفحه. البته بعضی اوقات مانور و یا ترکیبی خاص نیازمند توجه ما در چندین منطقه و یا هماهنگی کل سپاه شطرنجی است که برای انجام آن باید توجه خود را بسط داده واقعیات زیادی را موشکافی کنیم و در عین حال همچنان روی اهداف مهم طرح خود متمرکز باشیم. در این جا به بازی لونفیش و تارتاکور که در سال 1911 در کارلسباد انجام شده میپردازیم:
e4 e5 2. Cf3 Cc6 3. Fb5 Cge7 4. Cc3 g6 5. d4 Fg7 6. Fg5! F6 7. Fe3 a6 8. Fa4 b5 9. Fb3 d6 10. Cd5! Ca5 (دیاگرام
اکنون سفید از بازی بی دقت سیاه در گشایش استفاده کرده و با عملیات ترکیبی در تمام جبهه ها به پیش میرود 11.de5!یک ضربه در مرکز 11…C.d5? 12. D.d5 یا 11…C.b3? 12. e.f6 بی فایده است و 11…f.e5 12. F.g5 نا امید کننده.11…d.e5 12.Fh6! اکنون به سمت راست صفحه! 12…Rf8 یکبار دیگر حرکات جانشین خوبی وجود ندارد 12…F.h6? 13.C.f6 با مات و 12…C.b3? 13.F.g7 و 12…C.d5 13.D.d5 و حالا تغییر جهت حمله به سمت چپ ! 13.Cb6!! ماتریال میگیرد و بازی بعد از 13…D.d1 14.T.d1 با تهدید مات 15.Td8 تمام است ولی در بازی اصلی سفید حرکت ضعیف 13. Fe3? را انجام داد و برتری خود را بعد از ادامه زیر از دست داد 13…C.b3 14. a.b3 C.d5 15. e.d5 Rf7 و بازی بعد از 74 حرکت مساوی شد.
GM Nikolai Krogius یک تغییر جهت هشیارانه از تفکر استراتژیک به آنالیز تاکتیکی را توصیه می کند ویا دنبال کردن یک پوزیسیون از زاویه دید حریف بعنوان وسیله ای برای جدا کردن توجه . در قسمت بعدی به ادامه این بحث می پردازیم.
یک اشتباه آشنای تمرکز خیره شدن به فاصله ای دور است که می تواند باعث شود چیزی که درست در جلوی بینی ما قرار دارد را نبینیم و دچار overlook
شویم.
(Sharafuddin - Hanken. Las Vegas 1998 نوبت سیاه )
سیاه سه پیاده بیشتر دارد و بوضوح برنده است . بازیکن سیاه در تفسیر بازی میگوید که در این لحظه قصد داشته با حرکت 27…Df5 وزیرها را تعویض کند ولی توجهش به سمت حرکت 27…Dc3 با حمله به دو سوار بی دفاع منحرف میشود که ناگهان جواب خطرناک 28.C.g6 h.g6 29. Dh4 Rg7
30. Te7 که مات را بهمراه دارد میبیند. " در اسودگی خیال به علت دوری ازاین دام بودم که فکر تعویض وزیرها از یادم رفت!...در حرکت بعدی هنوز در این فکر بودم که چقدر به افتادن در دام بالا نزدیک شده بودم و همین باعث شد که تهدید جدید حریفم را نبینم ". و اینک ادامه بازی : 27…c4?! 28. Fc2 Cd5??
29. C.g6 h.g6 30. T.f6 T.f6 31. F.g6 و سفید برد.
اندیشیدن به اتفاقات گذشته میتواند باعث اخلال در تمرکزمان شود. شاید یکی از مشکلترین کارهایی که باید انجام دهیم جدا کردن خودمان از دست حوادث اخیر است مثل انتخاب گشایشی نامعقول یا حرکات اشتباه قبلی بخصوص آخرین حرکت اشتباه ما در حالتیکه حریف اجازه برگشت ما به بازی را داده بود.
اکنون به مثالی در این مورد می پردازیم و اینکه چطور بازیکنی نمی تواند به خود بقبولاند که گذشته ها گذشته !
Vitman – Zavin League game, 1995نوبت سیاه
18…Tac8? یک حرکت به ظاهر منطقی ولی در واقع اشتباه به دلیل از دست دادن یک قرصت طلایی : 18… T.d5! 19. C.d5 D.f2! 20. R.f2 Ce4
21. Rf3 Cg5 با مات . سیاه بعد از انجام حرکتش بسرعت در یاقت که چه فرصتی را از دست داده پس بی صبرانه منتظر پاسخ سقید ماند . بازیکن سفید در یاد داشت خود در باره بازی میگوید که ترکیب بالا را ندیده و نیم ساعت برای انتخاب بین 19.Tac1?? و 19.Ted1 فکر کرده و شانسی حرکت دوم را انتخاب میکند که تصادفی از قربانی وزیر جلوگیری کرده و از خطر ذکر شده دور میشود. 19.Ted1 Ce6 20. De4 Cd4 21. Td2 Tc7 22. Tad1 وضع سیاه خوب است ولی باحتمال زیاد فکرش روی حرکت هجدهم خود دور میزند. 22… Tdd7?? 23. F.d4 و سیاه تسلیم می شود.
بازیکنانی که از مهارتهای تمرکزی پیشرفته برخوردارند جلوی افکار بی فایده خود را درباره احتمالات و امکاناتی که در حرکات قبلی بازی وجود داشته می گیرند و افسوس گذشته را نمی خورند و همچنین از خیال پردازی دربارۀ احساس شیرینی که در آینده خواهند داشت خوددراری کرده و از مسیر اصلی بازی منحرف نمی شوند.درعوض فقط و فقط روی زمان حال تمرکز می کنند .
اشتباه دیگر مربوط به تمرکز ،گاهی فلج ناشی از آنالیز نامیده می شود !
(paraliysis by analysis)
بشکل متناقض، تفکر خیلی عمیق ، تأمل طولانی درنظر گرفتن واریانتهای پیچیده و وقت گیر ، می تواند نتایج بدی را بهمراه داشته باشد.
در این باره می توانیم به توضیح تایمانوف در بارۀ یکی از بازیهای حساس خود در مقابل بابی فیشر اشاره کنیم : پوزیسیون را بسیار اطمینان بخش ارزیابی کردم از کشف گشایشی خودم که موفقیت آمیز بود خوشحال بودم ...
محاسبه واقعی و جدی واریانتها راشروع کردم ... هیچ ادامه مطمئنی را نتوانستم پیدا کنم ...
دوباره چندین واریانت مختلف را مرور کردم البته بدون نتیجه مشخص ... حدود 72 دقیقه روی پوریسیون تعمق کردم و از لحاظ روانی کاملا تحلیل رفتم . انرژی ام بسیار کم شد و در حالتی بی تفاوت و دلمرده اولین حرکتی که به ذهنم خطور کرد را انجام دادم که البته حرکتی بازنده بود!
تمرکز یک پروسه است که برای بوجود آمدن به گذشت زمان نیاز دارد. در مرحله آغاز بازی که بازیکنان بیشتر از دانش تئوریکی و ملاحظات کلی خود استفاده می کنند هنوز کاملا در گیر نبرد واقعی نشده اند . تمرکز ضعیف در مرحله شروع بازی می تواند باعث شود که خیلی زود نتیجه بازی در همان حرکات اولیه مشخص شود.
Winterton - raijlich
North bay, Canada 1997
) حمله ترومپوفسکی)
d4 cf6 2.Fg5 Ce4 3.Fh4 C5 4.Dd3?
بازیکن سفید انتظار هیچ اتفاق بدی را در این مرحلۀ خیلی زود از شروع بازی نداشت ولی در واقع حرکت چهارم نوعی خودکشی بدلیل عدم محاسبات جدی بود.
4…Db6! 5. b3 Dh6!
6. Cf3 (6.Dxe4? Dc1 #)
6…Dc1 7.Dd1 Db2 8.Cbd2 Cxd2
9. Cxd2 Dxd4
حرکات مداوم وزیر سیاه خرابی بزرگی را در اردوگاه سفید ایجاد کرد و سیاه برد
تغییراتی که روی تمرکز تاثیر گذار هستند
تحقیقات انجام شده در روانشناسی ورزشی ثابت کرده که تمرکز به چندین فاکتور وابسته است.
یکی سن است . سطح میانگین تمرکز برای بچه های کوچک و افراد بالای 50 سال پایین تر است .
فاکتور دیگر تجربه مربوط به کار خاص است که همان سالهایی است که فرد در فعالیتهایی مشابه درگیر شده.
خستگی بوضوح در یک ارتباط خطی بر روی تمرکز تاثیر گذار است.
سطح اظطراب همچنین روی میزان تمرکز تاثیر گزار است و هر چه اضطراب بیشتر باشد توجه ضعیف تر شده و علائم کمتری از محیط جذب و پروسه می شود.
و نهایتأ حواس پرتی ناشی از اطلاعات نامربوط درونی و یا بیرونی که می تواند باعث کاهش سطح تمرکز شود.
- Csikszentmihayiتحقیق انجام شده بوسیله (1982) نتایج جالبی بهمراه داشت. با آنالیز کردن پرسشنامه های داده شده به شطرنجبازان ؛ وی دریافت که تمرکز در مورد اکثربازیکنان بصورت طبیعی و بی تلاش ایجاد می شود . همانطور که یک پاسخ دهندگان اینگونه نوشت : تمرکز مثل تنفس است شما هرگز به آن فکر نمی کنید. اگر سقف سقوط کند و به شما آسیبی نزند ، می توانید همچنان به بازی خود مشغول باشید و از این سقوط بی خبر!
پاسخ دهندگان به این پرسشنامه ها اکثرا سرو صدای زیاد محیط را بعنوان عامل کاهش دهنده تمرکز عنوان کردند . همچنین گرسنگی ، سردرد و یا افزایش فشار خون در میان جوابها ذکر شد.
و به این سئوال که آیا در جریان یک بازی خوب به چیزهای دیگری نیز فکر می کنند؟ 74% جواب منفی دادندکه بنظر ما درصد بالایی است . رقابت با یک حریف ضعیف نیز به عنوان یک عامل کاهش دهنده تمرکز در میان جوابها ذکر شد
متدهای تمرکز
کتابهای خود آموز راههایی برای افزایش سطح تمرکز شطرنجبازان ارائه می دهند . بنا به تجربه شخصی خودم هر کس باید با آزمایش و خطا تکنیکی مناسب برای خود انتخاب کند.
یک داستان قدیمی متد روسی نگاه کردن به دریا را توصیف می کند که در این متد می توان با نگاه کردن به امواج دریا به آرامش خوبی قبل از هر بازی دست یافت . تمرکز روی یک محرک برای یک دوره پایدار زمانی در واقع نوعی مدیتیشن محسوب می شود .
بعضی از نوابغ جوان روسی عادت دارند در زمان مربوط به حرکت خودشان به جای نگاه کردن به صفحه شطرنج به سقف خیره شوند ! بازیکنان زیادی از این روش تقلید کرده اند ولی متا سفانه این روش یکطرفه عمل می کند ! به این معنی که : نوابغ جوان روسی ممکن است به سقف خیره شوند ولی خیره شدن به سقف کسی را به یک نابغه جوان روسی تبدیل نمی کند !
یک تکنیک معروف برای تقویت تمرکز روش کوتوف است که آنالیز پوزیسیونهای پیچیده درزمان معین بدون حرکت دادن مهره ها را مثل زمان مسابقه واقعی توصیه می کند .
ایده های دیگری برای افزایش سطح تمرکز بر اساس روشهای مصنوعی ضد عوامل مزاحم تمرکز وجود دارند مثل حلقه کردن دستها دور صورت برای باریک کردن میدان دید و استفاده از گوش گیرهای کوچک برای کم کردن صداهای مزاحم .
روش مفید دیگر حاضر شدن سر میز مسابقه مدتی قبل از شروع آن است به منظور ساختن پروسه تمرکز قبل از شروع بازی .
تعداد زیادی از شطرنجبازان متد تغییر نوع تمرکز را از حالت عمیق و طولانی در زمان مربوط به حرکت خودشان به حالت سریع و سطحی و با ملاحظات کلی در زمان حرکت حریف تمرین میکنند .
البته بازیکنانی نیز هستند که در زمان حرکت حریف راحت تر و موثرتر می توانند تمرکز کنند .
روانشناسی ورزش راههای زیر را برای افزایش سطح تمرکز توصیه میکند :
تمرین در کنار عوامل مزاحم مثل گرما و رطوبت ویا کسی که سر میز غذا میخورد و موزیک گوش خراش و مانند آن. بعنوان مثال بوتوینیک در این مورد از حریفهایی برای تمرین استفاده میکرد که روی میز سیگار میکشیدند !
2. استفاده از محرکهای صوتی و فیزیکی در زمانی که به تمرکز قوی نیاز داریم مثل دستورات شرطی کننده ای که به خودمان می دهیم : آرام باش . دقت کن . و یا نیشگون گرفتن خود !
3. تکرار اعمال دوره ای ثابت مثل بلند شدن از میز و کشیدن عضلات . پرسیدن سوالات معین از خود درهر حرکت . کنترل وضعیت ساعت هر 5 حرکت یکبار و مانند آن .
آمادگی ذهنی
نکات مفیدی که هر ورزشکار فعال بهتر است مد نظر قرار دهد از این قرار است:
برگزیدن یک راه متعادل برای زندگی شخصی
داشتن وزن طبیعی، تغذیه سالم و عادت به خواب منظم
تمرین منظم
فعالیت های فیزیکی مناسب و مداوم
در ارتباط با نکات ذکر شده، دکتر ایوه درباره آماده سازی خود برای مسابقه قهرمانی با آلخین چنین نوشت : یک شطرنج باز باید ذهنی شفاف و اعصابی آهنی داشته باشد در غیر اینصورت هر پوزیسیونی را از دست می دهد حتی پوزیسیونهای خوب و عالی را، بنابراین تمرینهای فیزیکی یک عنصر ضروری در آماده سازی خودم بود. بوکس و شنا را یاد گرفتم و اغلب به تمرینهای ژیمناستک و بازی تنیس پرداختم.
علاوه بر نصایح استاندارد ذکر شده یک شطرنج باز می تواند از لحاظ ذهنی وروانی خود را برای کارهای در پیش رو بیشتر آماده کند ایجاد امادگی ذهنی و روانی با هدف کمک به خود می تواند در این موارد باشد.
طرح ریزی اعمال در پیش رو و نزدیک
احساس امادگی بهتر
غلبه کردن بر حالتهای استرس و اضطراب قبل از بازی و یا در جریان ان
تمرکز پایدار
پروسه کردن اطلاعات در حالتی موثر
مدیریت برای پروسه تصمیم گیری بهتر
عکس العمل بهتر در مقابل مسائل
یاداوری بهتر خواسته ها و اهداف شخصی
امادگی ذهنی در شطرنج به معنی جهت دادن و هوشیار کردن به سوی رقابت در پیش رو می باشد.در این ارتباط می توان از سئوالات مفیدی استفاده کرد : حریف من کیست ؟درباره وی چه می دانم؟ انتطار چه نوع نبردی را دارم؟ عملکرد حریفم در این تورنمنت تا کنون چگونه بوده؟
امادگی ذهنی در واقع انتخاب یک استراتژی قبل از شروع رقابت است. به سئوالاتی مثل : چه سیستم گشایشی را باید بکار ببرم ؟ ایا باید برای برد بازی کنم؟ در مقابل پیشنهاد زود هنگام حریف چه خواهم کرد ؟ باید جوابی مشخص قبل از شروع رقابت بدهیم . تحقیقات نشان می دهد که توجه کردن به نتیجه بازی می تواند باعث کاهش میزان عملکرد مطلوب شود بنابراین در آماده سازی برای یک بازی افکار بازیکن باید به جای نتیجه روی اجرای بازی تمرکز یابد.
امادگی ذهنی در ورزش بیشتر شامل نگرش و طرز تفکر مثبت است نگرانی در باره شهرت و یا قدرت حریف باعث افت کیفیت تمرکز و عملکرد مان می شود.
منبع:سایت شطرنج ایران
