شطرنج و مشاهیر

در حدود هشت قرن پیش ، سعدی که جامعه شناسی واقع بین بود، تفریح و آسایش و آرامش را برای ادامه دادن به کارهای جدی و خستگی آور لازم و ضروری می شمارد و خطاب به دانش آموزان و دانشجویان دوران خود می گفت :

زمانی درس علم و بحث و تنزیل     که باشد نفس انسان را کمالی   
 زمانی شعر و شطرنج و حکایت      که  خاطر را بود دفع ملالی         
  خدای است آنکه ذات بی مثالش      نگردد هرگز از حالی به حالی       

شاید هیچ رشته ای از ورزش را نتوان سراغ گرفت، که همچون شطرنج برجستگان جامعه را به خود جذب کرده باشد.  شطرنج را اغلب محققان تکامل یافته‏‏‎ ی بازیهائی می دانند که در مشرق زمین وجود داشته است . تاریخی که برای پیدایش شطرنج امروزی قائل می شوند، "1400"سال پیش است. نخستین سند مکتوب در این باره را "کارنامک" یا "کارنامه اردشیر بابک" می دانند که در آن اردشیر به داشتن مهارتهائی در بازیهای با توپ ، سوارکاری ، شکار و شطرنج معرفی شده است. (لازم به تذکر است که شطرنج پس از آنکه به اروپا رفت در سده های میانه با تغییراتی که در حرکت بعضی مهره ها به وجود آمد به شکل امروزین در آمده است). پس اردشیر بابکان را می توان اولین چهره ی شناخته شده در شطرنج دانست.

شطرنج آنگاه که به اروپا رفت نیز فضیلتی محسوب می شد. در کتاب "دیسیپلینا کلریکالیس" (Diseiplina Clerialis) در سال (1110 میلادی) از آن به عنوان یکی از هفت هنر شوالیه نام برده شده است.

در اروپا شطرنج با مخالفتهائی نیز روبرو شد و علتش مرتبط انگاشتن آن با نرد بود. در نامه ای که "کاردینال دامیانی" به "پاپ الکساندر دوم" در (سال 1061 میلادی) نوشت ، توضیح داد که چگونه اسقف فلورانس را به دلیل بازی شطرنج توبیخ  کرده  است !

بعدها بی ارتباط بودن شطرنج با نرد و قمار به اثبات رسید ، به گونه ای که "پاپ گریگوریوس" یازدهم (1370-1378 میلادی) شطرنج باز ماهری بود، همانگونه که در قرن گذشته نیز "پاپ ژان پل اول"  و "پاپ ژان پل دوم" هر دو از شطرنج بازان خوب محسوب می شدند و در این زمینه مسائلی نیز طرح کرده اند !

شطرنج به دلیل شباهتش با زندگی و برخورداری از زیبائیهای هنری و وجوه علمی ، طیف وسیعی از هنرمندان ، سیاستمداران و علما را بسوی خود جذب کرده است.

داستانهای متعددی با زمینه شطرنج نگاشته شده که در آن جمله اند : "دفاع لوژین از ولادیمیر نابوکوف" که خود شطرنج بازی چیره دست بوده و "بازی شاهانه" اثر "اشتفان تسوایک" را می توان نام برد.

شاعران هم از شطرنج به شکلهای مختلف در ارتباط با زندگی ، مرگ و مفاهیمی دیگر سود برده اند. همچون "خواجه عبدالله انصاری" در "مناجاتنامه" ی معروفش ، و همچنین "حکیم ابواقاسم فردوسی" حماسه سرای بزرگ ایرانی که پیدایش شطرنج را به نظم کشیده است ، می توان نام برد.

در میان موسیقیدانان به نامهائی چون "پروکفیف" و "ریشارد اشتراوس" و در میان نوازندگان برجسته به کسانی چون  "منوهین" و "اویستراخ" بر می خوریم ، و همچون "فیلیدور" قهرمان بزرگ قرن هجدهم که خالق اپراهائی بود را نیز می توان بر شمرد.

در زمان ما نیز "واسیلی اسمیسلوف" خواننده اپرا ، و "مارک تایمانوف" پیانیست برجسته را نیز در ردیف شطرنج بازان می توان نام برد.

"سروالتر اسکات" ، "سینکر لویس" ، "چارلز دیکنز" ، "مارسل دوشان" ، "ولتر" ، "روسو" ، "منتسکیو" ، "دیدرو" ، "هنری تامس" (مورخ) ، "پوشکین" ، "لئو تولستوی" ، "تورگینف" و حتی "مندلیف" و بسیاری دیگر نیز ، از شطرنج بازان خوب شمرده  می شدند . بسیاری از آنان توصیفات جالبی در مورد بازی مورد علاقه شان داده اند.

"تورگنیف" و "پروکفیف" و "مارسل دوشان" در سطوح بالای شطرنج مطرح بودند. در میان سیاستمداران ، پادشاهان و  سروران این توجه به نحو چشمگیری فزونی می یابد . از "هارون الرشید" گرفته تا "فردریک کبیر" ، "پطر کبیر"  ،  "ایوان مخوف" ، "کارل دوازدهم" (پادشاه سوئد) ، "فردیناند" و "ایزابلا" ، "ناپلئون" ، "مارکس" ، "فردیناند مارکوس" ، "تامس جفرسون" ، "بنجامین فرانکلین" ، "ابراهیم لینکلن" ، "فیدل کاسترو" ، "مارشال تیتو" ، "چه گوارا" ، "یانوش کادرا" ، "روبسپیر" و  ...  به جهاتی در شطرنج معروف اند.

"کارل دوازذهم" بیشتر بازیهای خود را به گفته "ولتر" به دلیل علاقه به حرکت دادن شاه از دست می داد !!!  از ناپلئون بازیهای فراوانی ثبت شده است که با هدف مات کردن سریع حریف انجام می شد و پایه ای منطقی نداشت (مانند مات ناپلئونی).

"بنجامین فرانکلین" آنچنان شیفته ی شطرنج بود که کتابی به نام "اخلاقیات شطرنج" نگاشت ، و بسیاری از خصوصیات علمی و هنری آن را به تفضیل مورد بررسی قرار داد . بازی "آبراهام لینکلن" با قاضی "ایلینویز" معروف است. "یانوش کادرا"  رهبر قبلی مجارستان اوقات فراغت خود را در کلوپ شطرنج (بوداپست) صرف می کرد . "فیدل کاسترو" در بازی سیمولتانه (بازی همزمان) با "تیگران پتروسیان کبیر" (قهرمان اسبق جهان) مساوی کرده و حتی در بازی دیگری ، قهرمان اسطوره ای شطرنج جهان "بابی فیشر" را مغلوب ساخته است !

"چه گوارا" در یک بازی زیبا و دیدنی با تئوریسین مشهور شطرنج "میگوئیل نایدروف" به تساوی رسید. وزیر وقت امور خارجه ایالات متحده آمریکا "هنری کیسینجر" با دخالتهای خود، باعث از سرگیری رویاروئی "فیشر- اسپاسکی" در سال 1972 گردید. بیشتر شطرنج بازان از این دیدار به رویارویی قرن شطرنج یاد می کنند. "فردیناند مارکوس" رئیس جمهور سابق (فیلیپین) از طرفداران پر و پا قرص شطرنج بود. (گفتنی است در فیلیپین به مانند روسیه و یوگسلاوی شطرنج ورزش شماره 1 شمرده می شد)

خلاصه آنکه بسیاری از مشاهیر ، شطرنج باز هم بوده اند. در پایان قطعه ای کوتاه از کتاب آئین شهرداری اثر "ابن اخوه" را مرور می کنیم :

شطرنج سبب تقویت اندیشه، تدبیر و هوش و ادراک است و نیز شبیه آلات جنگی و حیله های جنگی است. چه شاه به سلطان تشبیه شده و فرزان (فرزین) به وزیر مشاور که گاهی ملازم اوست و گاهی بنا به مصلحت از او جداست. اسب و فیل از تجهیزات جنگی و نزدیک سلطان هستند و پیادگان همانند سربازانی هستند که پیش شاه ایستاده اند و فرزین (وزیر) و رخ همانند پسران سلطان در طرفین هستند ...

شایان ذکر است، گروهی از صحابه و تابعین از جمله "عبدالله ابن زبیر ابن عباس" ، "ابو هریره" ، "سعید بن جبیر" به بازی شطرنج پرداخته اند .

___________________________________________

نویسنده : علی رضا شاه سیاه

ویراستار : رضا مهدی پور

منبع:«آچمز، سایت تخصصی شطرنج ایران»