سیر شطرنج در جهان

همیشه این سوال در ذهنمان پیش می آید که شطرنج ، این ورزش و فعالیت ذهنى که خاص افراد مستعدى است، توسط چه ذهن خلاقى به باهوش ها و خوش فکرهاى دنیا هدیه شد و ریشه و شروع شکل گیرى آن از کدام گوشه این دنیاى بزرگ بود؟ قوانین آن چه موقع و توسط چه کسانى وضع شد !؟

سیر شطرنج در جهان

قوانین حاکم بر بازى شطرنج و حرکات معمول مهره هاى آن تقریباً از قرن ششم تغییر خاص و فاحشى نکرده اند و هر آنچه تغییر در اصول این بازى اتفاق افتاده به نیت سرعت بخشیدن به بازى بوده است. اینکه دقیقاً در چه تاریخى شطرنج به دوستداران آن هدیه شد جاى بحث و صحبت دارد اما مى دانیم که تا قرن هفتم که در برخى از متون ادبى به آن اشاره شده است، در جاى دیگر اثرى از شطرنج بازى دیده نمى شود و جالب این است که نخستین این اشارات را مى توان در اشعار فارسى یافت .

 

شواهدى که ظهور و پیدایش آن را از هندوستان مى دانسته اند. پس از آن شطرنج در عهد خسرو انوشیروان (۵۷۹ - ۵۳۱) به ایران رسید و در همان زمان در کتابى ایرانى از آن صحبت مى شود .

به استناد برخى از منابع این بازى حدود ۵-۴ هزار سال پیش اختراع شده است. (توسط همسر شاه Ravana زمانى که پایتخت کشورش توسط دشمن در محاصره بوده است!)
بامراجعه به اشعار فردوسى شاعر نامدار ایرانى هم مى توانیم آثارى از ظهور این بازى در کشورمان را بیابیم - اشاره به نوعى بازى که در میان هدایاى قافله اى که از طرف شاه هندوستان به ایران رسیده است ، به چشم مى خورد. بازى اى که براساس نبرد ۲ سپاه طراحى شده است !

در قرن هشتم با هجوم مراکشى ها به اسپانیا شطرنج وارد اروپا شد و بازى راه خود را به دنیاى غرب باز کرد و پس از این ایام بود که در جریان پیشروى ها و فتوحاتى در عرصه هاى سیاسى و جغرافیایى شطرنج به روسیه رسید و احتمالاً به مسیر تجارى Caspian - Volga راه یافت و نام مهره هاى بازى شطرنج به زبان روسى هم ریشه و اثر ایران و عربى آن را به وضوح نشان مى دهد .

اشعار مردمى روسیه نیز از این فعالیت به عنوان یک بازى مشهور و شناخته شده یاد مى کند .

 
پیشروى این بازى به همین جا خلاصه نشد و جنگاوران اسکاندیناوى نیز از طریق بالتیک شطرنج را به شمال غربى اروپا رساندند و هر روز بر تعداد علاقه مندان به آن افزوده شد.
در قرن یازده شطرنج به آلمان رسید و پس از آن در ایتالیا، انگلیس و ایرلند به آن توجه بسیار شد تا جایى که اشاره به آن را مى توان در ادبیات چند قرن دنبال کرد .

امروزه بازى شطرنج بسیار شبیه بازى اصلى اى است که در هندوستان بیش از ۱۴۰۰سال قبل انجام مى شده است. در حال حاضر ۱۴۹ کشور عضو  FIDE  هستند و رسماً به این ورزش فکرى مى پردازند .

 

در طى چند قرن اخیر این بازى شهرت و جاذبه جهانى خاصى پیدا کرده است .

شطرنج هیجان انگیز است ، مهارت مى خواهد و جالب تر از همه غیر قابل پیش بینى است .

این فعالیت ورزشى جسمى نیست و مانند پرورش عضلات بازو یا پاى یک ورزشکار به سادگى از طریق تمرین با وزنه هاى مختلف به دست نمى آید و مانند بازیهاى انجام شده با کارت براساس شانس نیست و تمام این ویژگى ها به جذابیت این بازى مى افزاید. درست از همان ایامى که ایرانیان جذب شطرنج هندوستان مى شوند و مراکشى ها آن را به اسپانیا مى آورند و ...

نخستین حضور اروپایى ها در شطرنج در حدود ۱۰۰۰سال قبل از میلاد بود. صفحه اى ۴خانه مطرح شد که چشم را به خوبى به سمت و سوى خود جلب مى کرد ( پیش از آن صفحه بازى ۴خانه نبود ! ) به مرور تغییراتى در نحوه حرکت و شکل مهره ها داده شد ، از جمله اینکه به مهره پیاده اجازه داده شد در نخستین حرکت خود ۲ خانه جلو رود (FMO) در حدود سال ۱۵۸۰ بود که یک ایتالیایى پیشنهاد داد مهره وزیر که تا آن زمان ، ضعیف ترین مهره بازى بود، قوى ترین به حساب آید !

تغییرات جزیى که در اصول بازى پیش آمد، مانند آتشى که جنگل را فرامى گیرد به تمام اروپا کشیده شد ( گرچه در این تحول روسیه بیش از ۲ قرن به همان شیوه سنتى پرداخت ) .

مسابقات شطرنج و کشورهاى مطرح

ایتالیا در قرن ۱۷ از اسپانیا در این ورزش پیشى گرفت و جایگاه خوبى را در این عرصه براى خود ایجاد کرد گرچه این برترى در قرن ۱۸ از آن فرانسه شد و در حدود سال ۱۸۴۰ بودکه لندن اصلى ترین مرکز شطرنج شناخته شد .

 

درست است که شطرنج دوستان ، اولین قهرمانان جهان را اشتاینیتس و یا مورفی می دانند اما به نقلی نخستین مسابقه جهانى شطرنج در شهر لندن در سال ۱۸۵۱ برگزار شد که برنده آن Adolf Anderssen استاد ریاضیات آلمانى بود .

از نظر آمار و ارقام مسابقات انجام شده در این زمینه هم رشد به شکل تصاعدى و شدید اتفاق افتاده است . به طورى که پیش از سال ۱۹۲۳ به ندرت بیش از ۴ش رقابت بین المللى در سال برگزار مى شد . اما بین سالهاى ۱۹۲۳ تا ۱۹۳۹ این عدد به شش رسید و پس از جنگ جهانى دوم عدد ذکر شده ۴برابر شد . در سال۱۹۷۴ تا ۶۰ مورد در سال رسید و در فاصله کمتر از یک سال به عدد ۷۵ و سال بعد به ۱۰۰ رسید و تا پایان سال ۱۹۹۰ شمار مسابقات جهانى شطرنج به بیش از ۱۰۰۰ مورد رسید .

تیم هاى شرکت کننده در المپیادهاى شطرنج در سال ۱۹۲۷ معادل ۱۶ تیم بود حال آنکه این رقم در سال ۱۹۹۰ به ۱۰۸ مورد رسید .

المپیاد جهانى شطرنج زنان نیز از سال ۱۹۵۷ با شرکت ۲۱ تیم آغاز به کار کرد و در سال ۱۹۹۰ این تعداد به ۶۵تیم رسید .

 

کشورهاى مطرح در عرصه شطرنج

در بین سالهاى ۱۷۹۵ - ۱۷۴۷ فرانسوى ها پیش از شروع رسمى مسابقات درخشش خوبى داشتند تا اینکه در سال ۱۸۵۱ Adolf Anderssen آلمانى شرایط را به نفع خود تغییر داد و پس از آن در چند دوره اسپانیا ، ایرلند ، استرالیا ، هلند در این عرصه حرف هایى براى گفتن داشتند. در سال ۱۹۷۲ نیز Bobby fischer آمریکایى برنده مسابقات شد و تا سال ۱۹۷۵ در این زمینه مطرح باقى ماند .

 

پس از آن Anatoly Karpov روسى این عنوان را از آن خود کرد و تا سال ۱۹۸۵ شهرت خوبى داشت و به دنبال ماراتونى که با جوان ۲۲ساله هموطنش (Gary Kasparov) داشت جاى خود را به او داد. به عبارتى مى توان گفت به استثناى معدود سالهایى ، شطرنج بازان روسى توانسته اند از دهه ۱۹۴۰ قلب شطرنج دنیا را در دست خود گیرند . گرچه کم کم شطرنج بازان انگلیس هم جایگاه خوبى دارند .

مهره رخ در شطرنج خود داستانى دارد :

 
در سال ۱۵۲۷ یک شاعر ایتالیایى، به نام Vida به طور خیالى رخ را فیلى تصور کرد که بر پشت خود برجى دارد. اما کم کم به دلیل پرخرج و سخت بودن تهیه این مهره از فیل برج دار ، تنها برج باقى ماند !

شطرنج و نگاهى دیگر

شطرنج بازى است که کاملاً ذهن را درگیر مى کند . این بازى هم هنر است و هم علم. شطرنج ورزشى انفرادى نیست .

 

 گرچه ذهن شما را با استادى هرچه تمام تر به سمت و سوى خودمى کشد اما مانندحل جدول نبردى یک طرفه نیست . حریف شما در سرتاسر بازى در مقابل تان نشسته است.
و با آنچه امروز آموختیم : شطرنج حس تداوم از گذشته تا به امروز است .

 

بازى و فعالیتى متعلق به خانواده بزرگ شطرنج بازان که سالهاى سال آن را دنبال کرده اند و تمام ملیت ها از عصر پادشاهان مصر تا به امروز و قطعاً فرداهاى دورتر را جلب خود کرده و خواهد کرد !

منبع:«آچمز، سایت تخصصی شطرنج ایران»