مکاتب شطرنج

مکاتب شطرنج

احمد رضایی

اکثر قریب به اتفاق مربیان شطرنج اعتقاد راسخ دارند که در آموزش شطرنج باید به تطور آن توجه شود. شطرنجی که امروزه با آن روبرو هستیم شطرنجی است پیچیده و گسترده. برای فهمیدن این شطرنج ( که از آن گاهی به شطرنج اولترا دینامیک یاد می شود)، شایسته است که به تحول آن نگاهی بیندازیم و به مراحلی که باعث ایجاد کیفی آن شده اند نظر افکنیم.

 

به این ترتیب پی خواهیم برد که پیچیدگی کنونی شطرنج از کجا به وجود آمده و علت آن چه بوده است.

آموزگاران شطرنج، سیر تاریخ شطرنج را باختصار به مراحل اصلی زیر تقسیم و از آن به مکاتب شطرنج یاد می کنند:

1-      شطرنج رومانتیک

2-       شطرنج مدرن ( کلاسیک)

3-      شطرنج هیپر مدرن

4-       شطرنج دینامیک

5-      مکتب شطرنج شوروی و ...

شطرنج رومانتیک

آندرسون نخستین قهرمان غیر رسمی جهان در بازیهای خود سبکی را به کار گرفت که بعدا به نام مکتب رومانتیک مشهور شد.

ویژگیهای سبک رومانتیک: در شطرنج رومانتیک اهمیت زیادی به گسترش سریع داده می شد. در این سبک، در اولین فرصت به حریف حمله می شد و با دادن قربانیهای سنگین، قبل از اینکه حریف فرصت قلعه گرفتن داشته باشد به حمله ماتی اقدام می شد. در این مرحله از شطرنج از مرحله گشایش خبری نبود و بازی با تدارک حمله بلکه با حمله مستقیم به شاه آغاز می شد. روشن بود که این سبک بازی، شروع بازیهایی نظیر گامبی شاه، گامبی اوانس، ایتالیایی و ... را ایجاب می کرد. به علت اینکه هنر دفاع هنوز به وجود نیامده بود. این سبک، پیروزیهای درخشانی را باعث شد و بنیانگذاران خود را بلند آوازه کرد.

مکتب مدرن (کلاسیک)

ویلیام اشتاینیتز، نخستین قهرمان رسمی جهان سبکی را بنیان نهاد که مفسران از آن به مدرن یا کلاسیک یاد می کنند.

ویژگیهای سبک مدرن: در شطرن مدرن، بازی، به مرحله شروع بازی، وسط بازی، آخر بازی تقسیم می شود که هر مرحله الزامات خود را دارا می باشد. اصول مرحله شروع بازی 1- گسترش سریع 2- اشغال مرکز 3- امنیت شاه و 4- هماهنگی مهره ها عنوان می شد. چنانکه می بینیم مرحله نخست یعنی شروع بازی مرحله تدارک حمله و گسترش بود نه حمله به حریف. طبق این شیوه از بازی، شروع بازیهای بسته نظیر پیاده وزیر متداول شد که قبلا به آنها توجه نشده بود.

از ابداعات دیگر اشتاینیتز تدوین اصول بازی دفاعی شطرنج بود. در دفاع باید از اصل اقتصادی بهره گرفته می شد که به اختصار چنین است: در دفاع باید از حداقل نیرو و زمان (تمپو) بهره گرفت و تا آنجا که ممکن است باید نیروی کمتری را درگیر دفاع کرد.

یکی دیگر از اصول دفاعی اشتاینیتز بر مبنای این اصل استوار بود که پیاده های قلعه ( پیاده هایی که شاه در پشت آن پناه گرفته است) نباید رانده شوند چرا که پیشروی آنها به ایجاد شکاف و باز شدن ستون روی قلعه کمک می کنند اما نیروی پیاده های جناح دیگر مانعی ندارد و بلکه توصیه می شود. اشتاینیتز برای نخستین بار اصول پوزسیونی را عنوان کرد که زیر بنای مکتب مدرن است. اشتاینیتز اعتقاد داشت که کسی باید حمله کند که از برتری برخوردار است و برتری ها را به دو دسته بلند مدت (ایستا) و کوتاه مدت (دینامیک) تقسیم کرد. به عقیده او برتری ماتریال، برتری دو فیل، برتری ستون باز، برتری پوزیسیونی ( پیاده عقب افتاده، پیاده دوبل، پیاده ایزوله و تعدد جزیره های پیاده ای...) برتری های بلند مدت را باعث می شدند و برتری های کوتاه مدت عبارت بودند از برتری گسترشی، برتری در فضا و برتری هماهنگی مهره ها که خصلت موقتی داشتند. اشتاینیتز توصیه می کرد که باید برای تبدیل برتری های کوتاه مدت به بلند مدت تلاش نمود.

یکی دیگر از خصلتهای شطرنج مدرن اهمیت قایل شدن برای اکثریت پیاده ای در جناح وزیر بود. با این حساب، اگر کلیه سوارها تعویض می شد کسی که اکثریت پیاده ای در جناح وزیر داشت می توانست با آزاد کردن یک پیاده، شاه حریف را متوجه آن جناح کند و با استفاده از غیبت شاه حریف از مرکز با شاه خود نفوذ کرده برتری قطعی بگیرد.

زیگبرت تاراش در ترویج تعالیم اشتاینیتز سهم بسزایی داشت.

شطرنج هیپر مدرن

نارساییهای آموزشی تاراش که شطرنج را به بن بست کشیده بود باعث به وجود آمدن انقلابی در شطرنج شد که از آن با نام هیپر مدرن یاد می شود. بنیانگذاران و مروجین این مکتب عبارت بودند از: رتی، تارتاکور، بریر، آلخین، بوگولیوبوف و نیمزوویچ.

ویژگیهای هیپرمدرن: در این شیوه به مقوله اشغال مرکز بسط داده شده و چنین عنوانی شد که اشغال مرکز اجتناب ناپذیر نیست بلکه می توان مرکز پیاده ای را به حریف واگذار کرد اما باید مرتب به این مرکز پیاده حمله کرد و باعث تعویض یا رانده شدن آنها شد و نهایتا از ضعفهای به وجود آمده برای استقرار سوارها استفاده کرد. این سبک باعث به وجود آمدن تعداد زیادی از شروع بازیهای جدید و بازنگری در شروع بازی های قدیمی شد. شروع بازی های رتی، دفاع آلخین، انواع هندی و نیمزوویچ از آن جمله اند.

این شروع بازی ها، وسط بازی متفاوتی را موجب می شد.

شروع دینامیک

نام شطرنج دینامیک با نام دکتر الکساندر آلخین عجین شده است اگر چه عناصر بازی دینامیک را می توان در تعالیم اشتاینیتز، بریر، مورفی، کاپابلانکا، لاسکر و دیگران سراغ گرفت.

ویژگیهای شطرنج دینامیک: به اختصار از این قرار است. در شطرنج دینامیک به اصل هماهنگی مهره ها بیش از هر اصل دیگر اهمیت داده می شود. در این شیوه، از تعویض برتری ها ابایی نیست. دادن برتری برای گرفتن نوع عملی و قابل استفاده برتری دیگر معمول است. از شروع بازیهای متقارن که خصلت تساوی دارند اجتناب می شود. به پیچیدگی میدان داده می شود که در آن دید ترکیبی و قدرت محاسبه واریانتها حرف اول را می زند. در بازی دینامیک با مهره سفید برای گرفتن ابتکار عمل بلند مدت و با مهره سیاه برای داشتن بازی متقابل تلاش می شود.

مکتب شطرنج شوروی

ویژگیهای مکتب شطرن شوروی: در این مکتب به شطرنج به دیده یک علم که تحقیق عینی را می طلبد نگریسته می شود. شروع بازی ها به طور عملی دسته بندی شده و مورد تحقیق قرار می گیرند. در مکتب شطرنج شوروی به قدرت بدنی اهمیت زیادی داده می شود. بازیکن باید در کنار مطالعه شطرنج حتما به پرورش جسمانی بپردازد. از نظر این مکتب شطرنج در درجه اول یک ورزش است.

مراجع:

استادان صحنه شطرنج- ریچارد مورفی

روش من- ایرون نیمزوویچ

شطرنج دینامیک- کولس

استراتژی شطرنج دینامیک – میهال سوبا

استراتژی مدرن شطرنج – الکسی سوئتین

نقل از سایت شطرنجباز