شطرنج مدرن، شیمی مدرن!
شطرنج مدرن، شیمی مدرن!
به قلم نیما جوانبخت
شطرنج و علم(نجوم، ریاضی، شیمی و...) حوزه های مرتبط با یکدیگر هستند. دانش بشری در زمینه های گوناگون به کوشش اندیشمندان سراسر تاریخ، به طور پیوسته و گام به گام پیش می رود؛ اما در جریان پیشرفت، گاهی با جهش هایی ناگهانی روبرو می شود که نتیجۀ تلاش و خلاقیت معدودی از نوابغ به یاد ماندنی تاریخ است.
وقتی بازی استادان قدیم(ماقبل اشتاینیتز) را مرور می کنیم، آنها را ضعیف تر از امروزی ها نمی یابیم؛ با این حال می بینیم میخائیل شرشفسکی مربی نامدار روسیه، به شطرنج پیش از اشتاینیتز توجه چندانی نشان نمی دهد و در تدریس خود از شاگردانش می خواهد برنامة مطالعه بازیهای کلاسیک را از اشتاینیتز به بعد پیگیری کنند.(۱) علت این توجه خاص چیست؟ به چه علت شطرنج به قبل و بعد از اشتاینیتز تقسیم شده است؟
رشته شیمی هم بسان رشته شطرنج دارای چنین نقطه عطفی است و نکته جالب اینکه نحوه تلاش برای مدرن کردن شیمی و شطرنج شباهت زیادی با یکدیگر دارد! نکته مهم دیگر، همزمانی تاریخی در مدرن شدن یا نظام مند شدن شیمی و شطرنج است!
نخستین تلاش ها برای نظام مند کردن شطرنج و شیمی در سده هجدهم(دوره روشنگری)
سمت راست: آنتوان لوران لاوازیه (۱۷۴۳-۱۷۹۴)
سمت چپ: فرانسوا آندره فیلیدور (۱۷۹۵-۱۷۲۶)
در نیمه دوم سده هجدهم میلادی پاریس مهد علم و شطرنج اروپا به شمار می رفت. لاوازیه فرانسوی در شیمی و فیلیدور فرانسوی در شطرنج نخستین کسانی بودند که در راه نظام مند کردن این دو رشته کوشش کردند. لاوازیه عناصر را بر اساس خواص شیمیایی به دو دسته کلی فلز و نافلز طبقه بندی کرد و فیلیدور نخستین سنگ بنای بازی وضعیتی(پوزیسیونی) را پی گذاشت؛ با این همه باید حدود یک صد سال دیگر سپری می شد تا نوابغ دیگری پا به عرصه دنیا بگذارند تا ایده های لاوازیه و فیلیدور را جامعیت بخشند.
سمت راست: ویلهلم اشتاینیتز (۱۸۳۶-۱۹۰۰) شطرنجباز اتریشی آمریکایی و نخستین قهرمان رسمی شطرنج جهان از سال ۱۸۸۶ تا سال ۱۸۹۴.
سمت چپ: دمیتری ایوانوویچ مندلیف (۱۸۳۴-۱۹۰۷) ، دانشمند روسی.
ظهور بنیانگذاران شطرنج مدرن و شیمی مدرن
از اوایل دهه ۱۸۷۰ یک دانشمند شیمی اهل روسیه به نام مندلیف، بررسی های دقیقی در مورد ارتباط جرم اتمی عنصرها و خواص آنها به عمل آورد که سرانجام منجر به کشف پدیده ای شد که امروزه «قانون تناوبی» نامیده می شود.(۲)
آنچه مندلیف ارائه کرد جدولی بود با اشکالات اندک، که فراگیر و ماندگار شد. با توجه به این که طبقه بندی در هر زمینه ای، مطالعه را آسان می کند، پیشرفت دانش شیمی هم از زمان انتشار جدول طبقه بندی تناوبی عنصرها شتاب چشمگیری یافت.
از اوایل دهه ۱۸۷۰، اتفاق مشابهی برای شطرنج رخ داد! تا پیش از ظهور اشتاینیتز، شطرنجبازان ناچار بودند همچون شیمیدانهای پیش از ظهور مندلیف، از ابتکار و تجربه های عملی خویش بهره گیرند. اشتاینیتز روی تئوری های خود کار کرد و قوانینش را طبقه بندی کرد. وی نشان داد آنچه بر صفحه شطرنج حین بازی روی می دهد، در نتیجة قواعد بنیادین مشخصی به نام «اصول وضعیتی»(پوزیسیونی)است.
نظر گری کاسپاروف در مورد اشتاینیتز جالب توجه است: «اشتاینیتز به نحوی تاثیرگذار، شطرنج را از اوایل دهه ۱۸۷۰ به تسلط خود در آورد. او پیرو پُرشوری برای روش علمی بود که به عقیده او، می توانست برای حل هر مسئله ای روی صفحه شطرنج کلیدی مهیا کند. او اولین کسی بود که یک وضعیت را به عناصر تشکیل دهنده اش تجزیه کرد تا مهمترین عوامل آن را از آن استخراج و اصول عمومی استراتژی را تبیین کند. این کشف بزرگی بود، نقطه عطفی در تاریخ شطرنج!»(۳)
بهره گیری از برتری های جزیی (که در حقیقت به طرح های فراموش شدۀ فیلیدور باز می گشت)، توجه به منطق وضعیت، انتظار، تدارک و آنگاه حمله به وضعیت شکننده حریف، استفاده و از دست ندادن فرصت مناسب و مفاهیمی مانند اسکلت های پیاده ای نیرومند، وضعیت های بسته، فیل های خوب و بد، خانه های ضعیف و قوی، و به شمار آوردن شاه به عنوان مهره ای تهاجمی، از کارهای تئوریک اشتاینیتز محسوب می شود.(۴) اشتاینیتز تئوری هایش را در کتابی بنام "آموزگار شطرنج مدرن" مطرح نمود. وی بنیانگذار شطرنج علمی و پوزیسیونی شناخته می شود و تلاش زیادی در جهت پیشبرد تئوری های شطرنج نمود.
تصویر سمت راست: تمبر یادبود مندلیف در کشور شوروی سابق.
تصویر سمت چپ: تمبر یادبود اشتاینیتز با وضعیتی از بازی وی با اندرسن در مسابقات وین ۱۸۷۳.
پس از تجزیه، نوبت ترکیب است!
طبقه بندی مندلیف به قدری کارا و نظام مند بود که شیمیدانها را قادر ساخت حتی خواص ترکیبات نظیرچگالی اکسیدها، فرمول اکسید ها، کلریدها و ... را به درستی پیش بینی کنند.
برای ارزیابی یک وضعیت در شطرنج، همچون شیمی باید دو مرحلة اساسی مورد توجه قرار گیرد:
۱. تجزیه و تحلیل عناصر یک وضعیت
۲. به هم آمیختن و ترکیب این عوامل(۵)
با جمع بندی و ترکیب نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل، شطرنجباز وضعیت را کلاً ارزیابی کرده و تصمیم نهایی خود را می گیرد، با این شیوه حتی می توان وضعیت های بعدی را پیش بینی کرد. اشتاینیتز به این نتیجه رسید که ترکیب های درخشان در هر وضعیتی قابل بازی نیستند و رسیدن به چنین ترکیب هایی نه تنها به نبوغ شطرنجباز، بلکه به شرایط و عوامل موجود در وضعیت نیز وابسته است. در موقعیت هایی ممکن است بهترین بازیکنان هم قادر به یافتن ترکیب کارساز و موثر نباشند.(۶)
میخائیل شرشفسکی در این باره چنین اظهار می دارد: «اشتاینیتز قوانین بازی وضعیتی را فرمول وار ارائه داد، ولی بر این مسئله تأکید می کنم که دستاورد بزرگ اشتاینیتز این بود که نشان داد شطرنج باید بر اساس «طرح» بازی شود و آن «طرح» به «ارزیابی» شطرنجباز از وضعیت بستگی دارد.»(۷)
آموزه های اصلاح شده
در حال حاضر با پژوهش هایی که توسط استادان شطرنج صورت پذیرفته در هر یک از مفاهیم یا برداشت های وضعیتی اشتاینیتز دگرگونی هایی پدید آمده است و آموزه هایش کاملتر و اصلاح شده است. برای مثال اشتاینیتز برتری دو فیل را به عنوان عامل تضمین کننده برتری در نظر می گرفت، در صورتی که این برتری نیاز به عوامل مناسب دیگری هم دارد از جمله، وضع بهتر شاه، فضای بیشتر، وجود ضعف هایی در پوزیسیون حریف. نکته دیگری که نباید از نظر دور داشت این است که در بسیاری از حالات، دو اسب نیز از انرژی و قدرت فوق العاده ای برخوردار می گردند که می توانند موجبات شکست فیل ها را فراهم آورند. (۸)
جدول تناوبیِ که توسط مندلیف برای دسته بندی عنصرها پیشنهاد شد.
در دانش شیمی هم جدول مندلیف به شکل اولیه باقی نماند و به مرور زمان آموزه های او نیز کامل تر شد، به طوری که جدول تناوبی جدید بسیار کامل تر از جدول اولیه مندلیف است. در زمان مندلیف فقط ۶۳ عنصر از نظر شیمیدانها شناخته شده بود. بدون قانون تناوبی نه پیش‌بینی خواص عناصر شیمیایی ناشناخته میسر بود و نه پی بردن به فقدان یا غیبت برخی از عناصر. (۹) قانون تناوبی راه جدیدی در این زمینه گشود.
زوکرتورت - اشتاینیتز، نخستین رویارویی تاریخ قهرمانی شطرنج جهان- ۱۸۸۶.
در اولین مسابقه رسمی قهرمانی جهان، اشتاینیتز سرانجام زوکرتورت را با نتیجه ۱۲.۵-۷.۵ مغلوب کرد و رسماً قهرمان جهان شناخته شد. برای زنده کردن یاد اولین قهرمان جهان از سوی فیده، سال ۲۰۰۹، سال ویلهلم اشتاینیتز نامیده شد.
نگارنده: استاد فیده نیما جوانبخت
فروردین۱۳۹۲
------- پانوشت و منابع:
۱. دوورتسکی، مارک/ یوسوپوف، آرتور. آمادگی برای مسابقات شطرنج. کیشی گرمرودی، بهرام. انتشارات مؤید. چاپ اول ۱۳۷۹. ص۱۱۲.
۲. . کتاب شیمی سال دوم دبیرستان.صص ۳۲-۳۴.
۳. ماهنامه شطرنج. سال هفدهم. شماره۱۹۶. تیر۱۳۸۶.ص۴۱.
۴. مجله دانشمند. ویژه نامه شطرنج. سال بیست و هشتم. تیر۱۳۶۹. مومنی، هادی. قهرمانان شطرنج در آغاز قرن بیستم. ص۱۴.
۵. کوتوف، الکساندر. همانند یک استاد بزرگ فکر کنید. نوابی، عبدالحسین. انتشارات فرزین. چاپ اول۱۳۸۳. ص۱۱۹.
۶. . آمادگی برای مسابقات شطرنج. ص۱۱۲.
۷. همان. ص۱۱۲.
۸. همانند یک استاد بزرگ فکر کنید. ص۱۱۹.
۹. چهار سال پس از انتشار جدول مندلیف، یعنی در سال ۱۸۷۵ یک دانشمند فرانسوی با بهره گیری از این طبقه بندی، گالیم را کشف کرد. در سال ۱۸۷۹ یک دانشمند سوئدی، اسکاندیم و در سال ۱۸۸۶ یک دانشمند آلمانی، عنصر ژرمانیم را کشف کردند و دامنة پژوهش ها در شیمی به طور روز افزونی گسترش یافت.
