شطرنج،بازی دربارهای باشکوه هزار و یک شب
ژان پل سارتر می گوید : آن گاه که انسان احساس می کند آزاد است و می خواهد از آزادی خود بهره جوید ، فعالیت او رنگ بازی می گیرد .
از میان همه بازی های عمده که عمری به درازای تاریخ دارند ، شطرنج محبوب ترین و گسترده ترین بازی هاست .
بخشی از فریبندگی شطرنج را در وفور امکانات آن دانسته اند و برخی آن را همچون زنان ، اسرار آمیز خوانده اند .
در روایات افسانه ای آمده است که خاستگاه بازی شطرنج ، ایران است . هر چند در روایاتی مستندتر ریشه پیدایش آن به هند منسوب شده است .
در کتاب قوم های کهن در قفقاز ، ماورای قفقاز ، بین النهرین و هلال حاصلخیز اثر دکتر رقیه بهزادی ، می خوانیم : هندوستان را خاستگاه شطرنج می دانند . تا سده پنجم میلادی، گونه ای از این بازی به نام چاتورانگا در آن جا تکامل یافته بود . هدف بازی در ابتدا گرفتن مهره های طرف مقابل بود . بعدها ، هدف بازی مات کردن حریف شد . در آن زمان در شطرنج، مهره فیل به طور مورب حرکت می کرد ولی می توانست بر روی مهره هایی مانند اسب در بازی روزگار کنونی بجهد ، وزیر نیز تنها می توانست به طور مورب دریک گوشه حرکت کند.
در قرن های هشتم و نهم میلادی ، شطرنج ، نقل مجالس شب های پرشکوه شهر هزار و یکشب ، بغداد شد . در آن روزگار، بازیکنان شطرنج در بغداد به چهار طبقه تقسیم می شدند که عالی ترین طبقه شامل استادان بزرگ بودند . بسیاری از آن اساتید نیز به عنوان مولفان رسالات شطرنج مانند ابوالفتح تاجیکی در قرن دوازدهم شهرت داشتند .
بنا به روایتی افسانه ای ، بازی شطرنج در روزگار انوشیروان از هند به ایران آورده شد و بازی نرد از ایران به هند رفت. فردوسی در شاهنامه درباره شطرنج و پیدایش آن در ایران ، داستانی گیرا آورده است. چکیده آن داستان چنین است :
سفیری از هند با هزار بار شتر، کالاهای گوناگون به دربار ایران می آید و تخته شطرنج را به کسری عرضه می کند و از سوی شاه هند پیغام می دهد که اگر از آیین های این بازی، دانایان ایران پرده برداشتند ، گذشته از باج سالیانه ، همه ساله هزار بار شتر از متاع های گوناگون به دربار ایران ارمغان خواهیم داد . وگرنه رواست که شاه ایران از باج در گذرد و خود باج گذار هندوستان باشد . کسری می پذیرد و دانایان را فرا می خواند درباره چند و چون این بازی اندیشه کنند . آنان پس از اندیشیدن های دور و دراز ، عجز خویش را به شاه خبر می دهند . بوذر جمهر حل این معما را به عهده می گیرد و سرانجام همه راز و رمزهای آن را در می یابد و در حضور سفیر هند به کسری عرضه می دارد . سفیر در نهایت شگفتی، رمز گشایی درست وزیر ایران را تایید می کند و همه کالاهایی را که آورده است در اختیار شاه ایران می گذارد .
پس از چندی ، بوذر جمهر ، بازی نرد را با الهام از بازی شطرنج ابداع می کند و به فرمان کسری ، آن را به دربار هند می برد و حل معنا و کشف چند و چون آن را از دانایان هند خواستار می شود . آنان در این کار فرو می مانند و شاه هند با تصدیق دانایی وزیر ایران، وی را با هدایای بسیار به ایران می فرستد .
سایر اقوام خاورمیانه تا قرن هفتم و هشتم، با شطرنج آشنا نبودند و در این زمان بود که شطرنج به خاورمیانه راه پیدا کرد. نخستین اشاره ها به انجام این بازی در گرجستان و ارمنستان از سده دوازدهم باقی مانده است و نیز کهن ترین اشاره به شطرنج در اروپای غربی، متعلق به اوایل سده یازدهم است .
بهزادی در مورد رواج این بازی در اروپا می نویسد، در این بازی از قرن نهم یا دهم میلادی از طریق کشورهای عربی و عمدتا از طریق اسپانیا و احتمالا ایتالیا وارد شد. وایکنیگ ها (نورمان ها) شطرنج را به اسکاندیناوی و جزایر بریتانیا بردند . تا قرن سیزدهم و چهاردهم ، شطرنج به صورت یک سرگرمی اشرافی درآمد و در تعدادی از آثار ادبی مثل آواز رولاند و تریستان و ایزوت از آن یاد شده است .
