سیری در تاریخ شطرنج
سیری در تاریخ شطرنج
شطرنج از نقطه نظر وجودی ریشه ای تاریخی، ازجنبه حضوری مبدائی نامشخص دارد.مورخین ومحققین فاقددیدگاهی مشترک درارائه تاریخ اولیه وتشخیس مخترع آن هستند.
روایات، تحقیقات، کشفیات ومستنداتی که امروزه به آنهامستمسک میشوند خبرازحضورشطرنج درادوارکهن درکشورهای یونان، روم، هند، چین، ایران ومصرمی دهد وبعضاً قدمت آنرا تا۵۰۰۰ سال قبل نیزتخمین زده اند.
اما واژه واصطلاحات شطرنج که ترکیبی هندی، فارسی وعربی را با خود دارد بیشترین نظرات را متوجه ایران وهند کرده است.
وآنچه به ذهن بیشترنزدیک می نماید تفسیر کلمه(چاتورانگای)هندی به مفهوم چهاررکن ارتش مرکب از فیلها، اسبها، سربازان ومقرفرماندهی درقلاع است که درقرن ششم میلادی درفارسی به آن(چترنگ) گفته میشد و سپس اعراب به علت نداشتن حروف(چ) و(گ) درالفبای خود آنرا به شطرنج تبدیل کرده اند.
آنچه براساس مکتوبات باقی مستند میباشد این است که اصطلاحات مربوط به شطرنج از یکهزار سال پیش رواج داشته ودر طول سالیان متمادی تغییراتی رادرخود پذیرفته است.
سایر افسانه ها وتفسیر داستانها فاقد دلایل علمی و توجیهی است ونسبت دادن اختراع شطرنج به نام آورانی از قبیل هرمس یونانی، ارسطو، پامدس رومی، انوشیروان، بزرگمهر، خشایارشاه، رازی وبرزویه مطلبی را بطور یقین روشن نمی سازد اگر چه موجب نفی کامل آن هم نمی شود.
در فرهنگ بریتانیکا نامی از کتاب براند برده شده که درآن ایرانیان را سازنده اصلی شطرنج معرفی کرده است و بنا بر نوشته های برجای مانده در کارنامه اردشیر بابکان وجود شطرنج در عهد اردکان پنجم مسجل بوده است.
در اشعاری که از شعرای نامی ایران از قبیل فردوسی، سعدی، حافظ، خاقانی و مولوی در دست میباشد از واژه شطرنج بکرات استفاده شده است.
حکیم فردوسی میفرماید:
کسی کو به دانش برد رنج بیش بفرمای تا تخت شترنج پیش
نهند و ز هر گونه رای آورند که این نغز بازی بجای آورند
به هرحال شطرنج عمری دراز داردوشاید قدمتش به پیش ازتاریخ هم برسد، در مقبره های باستانی مهره هایی یافت شده که به نظر باستان شناسان دال بر وجود یک نوع شطرنج بوده است.
صورت جدیدتری ازاین بازی در قرن هفتم میلادی از هند برخاست.این بازی را درهند (چاتورانگا) می نامیدند.شطرنج از هند به سرعت به ایران وعربستان گسترش یافت.
هنوز بعضی از اصطلاحات شطرنج ریشه فارسی یا عربی دارد، مثلاً نام بازی شطرنج در بسیاری از کشورهای اروپایی ریشه فارسی دارد، اسکاتچی(ایتالیایی)، شاخ(آلمانی)، اشک(فرانسوی)، چس(انگلیسی)، همه از ریشه کلمه شاه هستند.
فردوسی دریکی دیگراز سروده هایش خبر از آمدن شطرنج توسط فرستاده هند به دربار انوشیروان وحل معمای بازی آن توسط بزرگمهر می کند و چنین میگوید:
بیاورد پس نامه ای پر پرند نبشته به نوشیروان رای هند
یکی تخت شترنج کرده به رنج تهی کرده از رنج شترنج گنج
بیاورد شترنج بوذرجمهر پراندیشه بنشست و بگشاد چهر
همی جست بازی چپ و دست راست همی راند تا جای هر یک کجاست
به یکروز و یک شب چو بازی بیافت از ایوان بر شاه ایران شتافت
چو بوذر جمهر آن سپه را براند همه انجمن در شگفتی بماند
غمی شد فرستاده هند سخت بماند اندر آن مرد بیدار بخت
که این تخت شترنج هرگز ندید نه از کار دانان هندی شنید
اما در تاریخ اعراب نخستین مکتوبات راجع به شطرنج مربوط به سال۸۵۰ میلادی است و در اروپا بر اساس مستندات کتابخانه واتیکان حضور شطرنج را به پیش از جنگهای صلیبی نسبت داده اند.
نخستین کتاب شطرنج در اروپا را یک اسپانیایی به سال ۱۵۶۱ میلادی به رشته تحریر در آورد.در قرن نهم میلادی بازی شطرنج در سرزمینهای خلافت اسلامی رواج کامل داشت وما در تاریخ به نام استادانی چون رازی شطرنج باز ایرانی بر میخوریم که در سال ۸۴۷ میلادی در زمان خلیفه متوکل عباسی موفق شد العلی شطرنج باز بزرگ آن زمان را شکست دهد، البته بازی شطرنج در آن زمان با امروزه فرق های داشت.
در اروپا میتوان گفت شطرنج در قرن ۱۱میلادی جای پای خود را باز کرد.در قرون وسطی مطالبی در باره شطرنج نوشتند و حتی اشعاری سرودند، رفته رفته کتاب های راهنما نیز نوشته شد، در این راهنماها معمولاً از قوانین شطرنج و حرکات شروع بازی صحبت میشد و توصیه های عملی به شطرنج بازان صورت میگرفت.
منبع:وبلاگ بیدق
