خاستگاه شطرنج

مهره های شطرنج از عاج فیل که به ۷۶۰ ترسایی برمیگردد

 

شطرنج یکی از سرگرمی های همگی پسند آدمی است و این بازی نه تنها به فرنام(عنوان) یک بازی بلکه به فرنام یک هنز و دانش و ورزش از آن سخن رفته است.شطرنج را در برخی زمان ها مانند بازی یا هنر جنگ-پنداری نیز به آن نگاه شده است و یادگیری و بازی کردن شطرنج را راهی برای بالابردن و توانمند کردن نیروی ذهنی آدمی شناخته شده است.
دیدگاهی که شطرنج نزدیک به همان شکلی که اکنون بازی میکنیم به گونه ناگهانی پدید آمده یا نوآوری تنها یک کس باشد خردمندانه نیست.دیدگاهی که شطرنج آمیخته ای از دیگر بازی های تخته ای باشد درست و شایسته به چشم می آید.اگرچه نویسنده این نوشته دیدگاه آمدن همه جوهره های بازی شطرنج از بازی های دیگر می آید ولی در برابر آن دارای زمینه دینی با جوهره های ستاره شناسی نزدیک به همه بازی های تخته ای را که میشناسیم نیز شدنی است.ایران برای یکی از خاستگاه های شطرنج بسیار شدنی است به ویژه به انگیزه دو مهره از سده دوم پس از زایش مسیح که میتوانند مهره های شطرنج باشند که در گستره ایران فرهنگی یافت شدند.

مهره فیل از افراسیاب از سده ۷ ترسایی

به هر شکل, "شطرنج یک بازی کهن است که نخستین باری که از آن در سند و دستک ها یاد شده به سالهای نخست سده هفتم پس از زایش مسیح برمیگردد و شطرنج وابسته به اپاخترباختری(شمال غربی) هند و پارس(Persia) است." -- فیسکه, مردم (Fiske, the Nation)

خواستاری شکوه

پژوهشگرهای گوناگون خاستگاه های گوناگون را برای شطرنج بیان کردند: بیدو(Bidev) میگوید که "شطرنج از چین می آید" در هنگامیکه سمسین(Samsin) پیشنهاد میدهد که پدید آمدن شطرنج از پیوندزده شدن میان بازی های خاوری و باختری در پادشاهی پس از اسکندر در افغانستان کنونی در هنگامه ۵۰ سال پ.م - ۱۸۰ پس از زایش مسیح بوده است.جاستن(Josten) دیدگاهی میان آنها دارد و پدید آمدن شطرنج در پادشاهی کوشان در ۵۰ سال پ.م - ۲۰۰ سال پس از اسلام پشتیبانی میکند.

گاو و فیل(وزیر و فیل در شطرنج؟) از عاج فیل که به سده دوم ترسایی برمیگردند.کارایی آنها روشن نیست. برخی پژوهشگران بیان داشتند که اینها میتوانند مهره های بازی باشند.

به هرگون, نیرومند ترین یا شاید بر سر و سداترین دیدگاه ها از آنهایی آمده باشد که می اندیشیدند که شطرنج از شبه قاره هند در پیرامون 600 سال پس از زایش مسیح پدید آمده است. این دیدگاه بدست موری(Murray) و ون در لینده(van der Linde) در پایان سده نوزدهم و آغازه سده بیستم رواج یافت و سپس آوربک(Averbak) از آن پشتیبانی کرد.

مهره رخ از فرغان از سده ۸ تا ۱۰ ترسایی

این نوشته کوتاه به بازرسی چند گواه بر خاستگاه ایرانی بودند پدیدآیی شطرنج از راه ریشه جویی, ادبیات و دیرینه شناسی میردازد و همچنین پیشنهاد میکند که پرسش خاستگاه شطرنج همچنان بی پاسخ مانده است.

گواهی ریشه واژگان

نامهای گوناگونی چه در گذشته و اکنون برای بازی های شطرنج-مانند به کار برده شده است.برای نمونه چاتورنگا(Chaturanga) یک بازی شطرنج-مانند است ولی بر تخته ۸ در ۸ بازی میشود(همستار(مخالف) شطرنج امروزی که بر تخته ۱۲ در ۱۲ است) و در این بازی مهره ها و دادستانی(قانونی) با کمی گوناگونی از آنچه در شطرنج امروزی هست به کار میرود. این بازی به فرنام(عنوان) نیای بازی شطرنج از خاستگاه هندی آن پیشنهاد شده است.

مهره فیل تراشیده شده از سنگ پیرامون سده هفتم ترسایی

واژه "چاتورنگا" به چم(معنی) "سربازهای چهاربخش یا گونه" است.این واژه بازتاب دهنده چهار گروه بودن ارتش ودایی است که این چهار گروه خود در گونه مهره های بکاربرده شده در آن بازی بازتاب یافته اند. ریچارد کلوو(Richard Calvo) یاداشت برمیدارد که نخستین اشاره بی تردید به بازی چاتورنگا در هرسچسچریتا (Harschascharita) بدست بینا(Bina) شاعر درباری بوده است که در میان ۶۲۵ تا ۶۴۰ سال پس از زایش مسیح نوشته شده است.نخستین کاربرد ادبی این واژه و خاستگاه ان از زبان سانسکریت پیشنهاد شده است تا پشتیبانی گواهی خاستگاه هندی شطرنج را فراهم آورد. به ویژه موری(Murray) پیشنهاد داده است که واژه پهلوی چترنگ که هم چم(معنی) بازی کنونی شطرنج است از چتورانگا سرچشمه گرفته شده است.
به هرگون, یکی از بزرگترین گواهی های ریشه جویی را میتوان در واژگان فرازبانی(اصطلاحی) مهره های شطرنج است که پارسی هستند که نمونه آن رخ است.

مهره رخ از نیشابور از سده نهم ترسایی

روک(Rook) که باختریان(غربیان) از رخ گرفته اند نام دیگر پرنده افسانه ای ایرانیان سیمرغ است.در ادبیات ایرانی-اوستایی سیمرغ به نام هما شناخته و به عربی به نام رخ شناسانده شده است.سیمرغ یا رخ بهگونه جانور بزرگ بالداری به شکل پرنده نمایش شده است که میتواند یک فیل یا یک شتر را بلند کند. کارایی مهره رخ در بازی شطرنج و پیکرنگار آن در جهان ایرانیان بسیار پربار و ارزشمند است.پرنده ای که ایرانیان باور داشتند که بخش جدایی ناپذیری با باروری زمین و همچنین پیوستگی میان زمین و آسمان دارد. در هند این مهره را هاثی(haathi) به چم فیل بیشتر مورد پسند است.

تکه های مهره شطرنج که میتواند سر شاه باشد که در افراسیاب یافت شده است.
سده هفتم تا هشتم ترسایی

اشاره دیگر در زبانزد(اصطلاح) مهره ها است که به گونه پایا و ماندگار به جانوران گوناگون پیوستگی دارد تا بخشهای یک ارتش. برای نمونه در "گرنده آسدرکس Grande Acedrex" شاه الفنسوی کستایل(King Alfoso of Castile) در سال ۱۲۸۳ ترسایی شیرها و سوسمارها و زرافه ها و دیگر آمده است. بازی بر روی تخته ۱۲ در ۱۲ با پرشهای ویژه هر مهره و نوآوری آن به همان زمان دوردستی در هند با شطرنج ساده پیوند دارد. اینها در هر زمینه ای که به هند اشاره شود بسیار بی قاعده هستند.(ده گرویتر De Gruyter)
یکی دیگر از زبانزدهای شطرنج که ریشه ای بسیار ژرف(عمیق) با زبان پارسی دارد کیش مات ( "Checkmate" بازگردان انگلیسی از واژه "شاه مات" به چم "شاه بی جنبش شده است" است) و همچنین فیل و وزیر هستند.

مهره وزیر یافت شده در سغذآباد ایران
سده هفتم تا هشتم ترسایی

بیشاپ (Bishop) که مهره شطرنجی از نوآوری باختریان است از مهره فیل شاید در سده ۱۵ ترسایی سرچشمه گرفته شده است. در اروپا و بخش باختری جهان اسلام, مردم کمی یا هیچ چیزی درباره فیل نمیدانستند و نام این مهره از راه زبان لاتین "الفینوس" (Alfinus) که واژه ای بدون چم(معنی) دیگر و زبانهای مانند آن به درون اروپای باختری رفته است.
این واژه "الفیل" براستی وامواژه عربی از پارسی "پیل<فیل" است و به وارون واژه اسپانیایی "الفیل alfil" به گمان بسیار زیاد از زبان عربی گرفته شده است. شطرنج در اسپانیا بدست علی ابن نفی(همچنین به نام زریاب شناخته شده است) شاعر و آهنگ ساز و خواننده بلند آوازه پارسی در سده نهم ترسایی شناسانده شده است.این داستان در لیبرو ده لوس جوئگوس(Libro de los juegos) بلندآوازه که کتاب خطی سده ۱۳ ترسایی است که شطرنج و تخته نرد و تاس در سرپوش ان است.

سنگهای بلورین ۸۰۰ ترسایی(که میتوانند مهره های شطرنج باشند)
یافت شده در بصره

برخی دلیل می آورند که از آنجایی که مهره ها به فیل اشاره میکنند پس باید خاستگاه هندی داشته باشد ولی دیگر روی فیلها تنها دربست هند نیستند().به هر شکل, ایرانیان نخستین مردمی بودند که سواره نظام را بکاربردند و ایرانیان همچنین دارای سربازهای پیاده و ارابه و فیل بودند به همان شکل که دارای رودخانه و کشتی های جنگی بودند. در مصر, شاهان دوره بطلمیوس به گونه پی در پی فیلها را از سومالی فراهم می آوردند.استرابو (۱۶و ۴ و ۵) از شالوده شهرهای بسیاری در آفریقا نام می برد که انگیزه بنیادین آنها شکار فیل بود.(گوورز Gowers رویه ۱۷۳ و والبنک Walbank رویه ۲۰۵-۶) نام انگلیسی "بیشاپ" دوباره نامگذاری فیل است که از شکل قراردادی آن الهام گرفته شده است.
مهره شطرنجی که به نام "ملکه" شناخته شده در پارسی فرزین(farzin) همچنین وزیر است. عربی شده آن فیرزان(firzan) به زبانهای اروپای باختری به گونه هایی مانند الفرزا(alfferza) و فرس(fers) راه یافت و سپس دیرتر نام این مهره با "ملکه" جابجا شده و از آنجایی که هم چم هندی برای واژه ملکه "رانی rani" است, شاید انگلیسی ها آن را در زمان فرمانروایی انگلیسی ها بر هند به هند رفته است.

گواهی های تاریخی و ادبی

نوشته های پیش از اسلام به شطرنج یا پدیدآیی آن به ویژه دو نوشته پارسی در ۶۰۰ سال پس از مسیح همه به خاستگاه ایرانی آن اشاره میکنند.این نوشته ها یک پارچه شطرنج را به پایان دوره فرمانروایی ساسانیان در ایران(۲۲۴ - ۶۵۱ پس از مسیح) پیوند میدهند.

هفت اورنگ سده پانزدهم جامی که دو بازیکنده ایرانی شطرنج را نشان میدهد

در "کارنامک اردشیر پاپکان" که رساله ای حماسی درباره بنیانگذار پادشاهی ساسانیان است از بازی شترنگ به فرنام یکی از هنرهای فرهنگی اردشیر در زمان شاهزادگی بوده است.این نیروی روشن کننده ای است که یک بازی با نام شترنگ در زمان ویرایش نوشته به گمانی در زمان فرمانروایی خسرو دوم پرویز (۵۹۰-۶۲۸ پس از زایش) همگان پسند بوده است.این نوشته میتواند به دیرینی ۲۶۰ سال پس از زایش ساخته شده باشد.
سومین و نوشته پهلوی پایانی به نام "خسرو و ریتک(شاگرد) Khowsrow and the Page" شناخته میشود. در آن همراه با بازی های دیگر در بخش پانزدهم آن آمده است که "و در بازی شطرنج و تخته نرد و هشت پای من از همراهانم برتر بودم"(انوالا (Unvala) رویه ۱۶ و منشی زاده ۱۹۸۲ ره ۶۵ و پاناینو (Panaino) رویه ۵۱). اینگونه به چشم می آید که داستان در دربار خسروی یکم انوشیروان(جاودان روان)(۴۸۸-۵۳۱ پس از زایش) جای گرفته است و بیان میدارد که شطرنج یکی از کارهای فرهنگی است که یک نجیب باید آن را بیآموزد.
فردوسی بزرگترین رزم (حماسه) سرای ایرانیان همچنین دراینباره در سده ۱۰ ترسایی مینویسد ولی بنمایه های او یک پارچه هستند و یک زنجیره به یکدیگر پیوسته از گواهی ها تا به میانه سده ششم ترسایی در ایران میسازد. او بیان میکند که شطرنج از هندوها آمده است. پایه بر بنمایه های تاریخی ایرانیان نام "هندو" برای هند تا پس از سده ۱۱ ترسایی بکاربرده نشده است. در اینجا "هند" به چم خاور گستره فرمانروایی ایرانیان دربردارنده سیستان و بلوچستان کنونی است و در زمان هخامنشیان هند تا استان خوزستان گسترش یافت.

نوشته هندی که کریشنا و رادها را هنگامه بازی "چتورانگا" در تخته ۸ در ۸ اشتاپدا نشان میدهد

مانند بیدو(Bidev), تاریخ شطرنج شناس روسی اشاره کرد که هیچ کس که بتواند داد(قانون)های شطرنج را تنها با بررسی جایگاه رژه در آغاز بازی بسازد. از آن سو دستیابی به چنین کاری میتوانست از نگاه کردن به تخته نرد که یکی دیگر از نوآوری ایرانیان است(تاس نیز خاستگاهی ایرانی دارد) شدنی شده باشد.کهنترین تاس ها در جهان در "دهان غلامان" در خاورنیمروزی استان ایرانی سیستان یافت شده است که به دوران هخامنشیان بازمیگردد.

گواهی های دیرینه شناسی

کهنترین مهره های شطرنج که به روشنی شناخته میشوند در افراسیاب(سمرقند) کهن که گستره ایران فرهنگی از خاک بیرون آمده است.هم سنج با آن چنین مهره هایی در هند نیست.افراسیاب زیر فرمان اسلامی از ۷۱۲ ترسایی بوده است ولی در ریشه سرزمینی و چپیره ای(جامعه ای) پارسی است. چند مهره کهن دیگر که میتوانند مهره های شطرنج باشند گهگاه مهره های فیل و گاو کوهان دار شطرنج خوانده شدند را در تشکنت نگهداری میشد. آنها در سال ۱۹۷۲ ترسایی در دلورزین تپه(Dalverzin tepe) که دژ کهنی در نیمروز(جنوب) ازبکستان یافت شده اند و زمان برآورد شده آنها سده دوم ترسایی است. تاریخ شطرنج شناس کارشناس لیندر(Linder) گمان میکند که آنها مهره های شطرنج نیستند ولی برای نیای بازی شطرنج بوده است.آن مهره ها میتوانند به چم کهنتر بودن شطرنج پیش از زمانی که برای آن گفته شده باشد.

مهره های تاس هخامنشی از دهان غلامان

به هرگون, هیچ مهره ای از نخستین دوره های آن در هند نیست و تنها در سده دهم ترسایی یک اشاره کوتاه از المسعودی پدیدار میشود که " کاربرد دندان فیل(در هند) بیشتر برای تراشیدن مهره های شطرنج و تخته نرد است." برخی کارشناسان باور دارند که مهره های کهن شطرنج هندی ممکن است روزی یافت شوند. تاکنون این تنها یک مرداب پنهان شده است.
گروه دیگر مهره های شطرنج(۳ مهره) از نیشابور می آید. در نیشابور یک چینش از دندان فیل دیگر یافت شده است که برمیگردد به سده نهم یا دهم ترسایی.اینها دیگر پیکره نیستند و با الگوی خیالی تراشیده شده اند که با زبان عربی نشان داده شده اند.

آشناسازی شطرنج در هند بدست مسلمانان

نویسنده های مسلمان پی در پی بیان داشته اند که آنها بازی "شطرنج/ش" را از ایرانیان گرفتند که آنرا "شترنگ" میخوانند.این در میان انقلاب سیاسی و فرهنگی رخ میدهد که نوشته های تاریخی فرگشایی(تشریح) شده است.
فرمانروایی امویه ها بدست ابوالعباس پایان یافت که او دوره ای تازه ای را نزدیک ۷۵۰ پس از زایش آغاز کرد که پایتخت سیاسی اسلام را از دمشق به بغداد جابجا کرد که گستره پیشین ایرانیان و هنوز زیر تاثیر فرهنگی ایرانیان بود. فرمانروایی عباسیان به گونه نژادی و فرهنگی دارای خاستگاه ایرانی بودند, به همین انگیزه تاثیر ایرانیان به روشنی در رستاخیز فرهنگی که در درون تنه عربان رخ دارد چیره بودند. شمار بسیاری از آگاهی های گذشته از شهرنشینی(تمدن)های ایران و یونان و بیزانس و مصر و میانرودان گردآوری و به عربی برگردان شد.آگاهی های تازه در بدنه دانش جذب شد که در دنباله آن به باختر رفت. شطرنج تنهای یکی بخشی از این آگاهی ها بود که همراه دانشهای ریاضی و ستاره شناسی و فلسفه و یا پزشکی بسته بندی شد.

به هرگون,ما میدانیم که شطرنج در بغداد در سده نهم ترسایی شکوفا شد ولی تنها سند معتبر از بازی کردن شطرنج در هند به سده ۱۱ ترسایی برمیگردد.

منبع:سایت رخ